Thành Cổ Loa với chức năng là Kinh thành, Quân thành và Thị thành, nằm giữa vùng đồng bằng, vị trí trung tâm của đất nước và đầu mối giao thông đường thủy, bộ, có dân cư đông đúc, kinh tế phát đạt. Sự tồn tại của thành Cổ Loa cùng với những dấu ấn đậm nét về thời đại dựng nước và giữ nước đầu tiên, là cơ sở và tiền đề cho sự phát triển các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể lớn lao trên vùng đất cố đô này.

Ảnh vệ tinh khu di tích Cổ Loa

Năm 1959, với việc phát hiện kho mũi tên đồng ở Cầu Vực đã mở đầu công cuộc nghiên cứu khảo cổ học sâu rộng, quy mô ở Cổ Loa và vùng phụ cận. Qua nghiên cứu về tòa thành từ những năm 70 của thế kỷ trước cho đến những năm gần đây, đặc biệt là giai đoạn 2007 - 2014 đã nhận diện và hiểu biết sâu sắc hơn về quy mô, tính chất, cấu trúc, chức năng, kỹ thuật xây dựng của thành Cổ Loa.

Năm 1959, phát hiện kho mũi tên đồng tại Cầu Vực

Năm 1970, khai quật thành Ngoại ở xóm Mít

Năm 1982, phát hiện trống đồng Cổ Loa và các hiện vật đồng tại Mả Tre

Năm 2004 - 2007, khai quật góc tây nam thành Nội, phát hiện hệ thống lò đúc mũi tên, mũi lao đồng

Năm 2007 - 2008, khai quật thành hào thành Trung

Năm 2012, khai quật thành Ngoại

Năm 2014, khai quật Ụ hoả hồi và thành Nội

Khai quật khảo cổ học thành Nội năm 2005 – 2007

Khu vực phát hiện mang khuôn đúc mũi tên đồng Cổ Loa.

Mang khuôn đúc mũi lao hình cánh én - Bảo vật quốc gia

Mang khuôn đúc mũi tên đồng ba canh - Bảo vật quốc gia

Khai quật khảo cổ học thành, hào thành Trung năm 2007 – 2008

Toàn cảnh khai quật thành, hào thành Trung

Mặt bằng địa tầng hố khai quật thành Trung

Mặt cắt vách đông hào thành Trung

Khai quật khảo cổ học thành Ngoại năm 2012

Toàn cảnh khai quật thành Ngoại

Mặt cắt vách thành Ngoại nhìn từ phía Bắc

Khai quật khảo cổ học thành Nội và Ụ hoả hồi năm 2014

Toàn cảnh hố khai quật

Quy mô cấu trúc xây dựng thành Cổ Loa
Thành Cổ Loa có quy mô, cấu trúc lớn đồ sộ, với ba vòng khép kín, chu vi lên tới 16.000m. Thành Nội hình chữ nhật, thành Trung và thành Ngoại là đường cong khép kín uốn lượn theo thế đất tự nhiên. Tường thành phía ngoài thẳng đứng, mặt trong dốc thoải. Trên 3 vòng thành có các ụ đất nhô ra ngoài gọi là “Hỏa hồi”.

Sơ đồ thành Cổ Loa

Quy mô cấu trúc xây dựng thành Cổ Loa
Các vòng thành đều có cửa, ở các cửa trên mặt thành có miếu thờ thần trấn giữ cửa. Thành Nội có 01 cửa, thành Trung có 05 cửa, thành Ngoại có 04 cửa; riêng thành Trung và thành Ngoại có một cửa chung: Trấn Nam Môn.

Miếu cửa Nam thành Trung và thành Ngoại

Quy mô cấu trúc xây dựng thành Cổ Loa

Miếu cửa Bắc

Quy mô cấu trúc xây dựng thành Cổ Loa
Cả ba vòng tường thành đều có hào bên ngoài. Sông Hoàng Giang ngoài việc cung cấp nước và giao thông thuận tiện trên các tuyến hào, đảm bảo việc sinh hoạt và buôn bán của cư dân trong thành, hệ thống hào nước quanh ba vòng thành đã biến Cổ Loa thành một thành trì quân sự vững chắc. Hiện nay phần lớn hào nước đã bị san lấp, chỉ còn thấy một số đoạn rải rác.

Hồ/Ao trước điếm xóm Chùa, xóm Chợ - dấu vết của hào nước cổ

Quy mô cấu trúc xây dựng thành Cổ Loa

Sông Hoàng Giang nhìn về phía Đông Nam

Kỹ thuật đắp thành Cổ Loa
Khi đắp thành, An Dương Vương đã triệt để lợi dụng địa hình vùng này và đắp nối các đồi gò tự nhiên tạo tường thành, đồng thời khơi thông các lạch nước, đầm lầy làm thành hào. Thành cao đến đâu, hào sâu đến đấy.

Mặt cắt vách Đông, khai quật Thành ngoại 2012

Kỹ thuật đắp thành Cổ Loa

Mặt cắt vách Tây, khai quật Thành ngoại 2012

Niên đại xây dựng thành Cổ Loa
Với nguồn tư liệu khảo cổ học và cổ sử hiện nay, thành Cổ Loa được đánh giá là tòa thành đất có niên đại sớm nhất và quy mô lớn nhất ở Việt Nam và Đông Nam Á, do An Dương Vương đắp vào thế kỷ III-II TCN và tiếp tục được bồi đắp vào các giai đoạn sau.

Góc Tây Nam thành Nội

Niên đại xây dựng thành Cổ Loa

Dấu tích thành Cổ Loa năm 1988

Niên đại xây dựng thành Cổ Loa

Lối vào làng Cổ Loa xưa

Trải qua hơn 2.300 năm lịch sử, dưới tác động của tự nhiên và con người, tòa thành hùng vĩ xưa tuy vẫn được bảo tồn, gìn giữ, nhưng không còn nguyên vẹn, chỉ sót lại dấu tích của ba vòng thành hào. Thành Cổ Loa ngày nay đang đứng trước nhiều nguy cơ, thách thức do chịu nhiều tác động, ảnh hưởng của quá trình đô thị hóa nông thôn.

Thành hào Cổ Loa

Dấu tích đoạn thành hào còn sót lại

Dấu tích đoạn thành hào còn sót lại

Dấu tích đoạn thành hào còn sót lại

Bên cạnh những giá trị văn hóa vật thể, Cổ Loa còn bảo lưu các giá trị văn hóa phi vật thể tiêu biểu như phong tục và lễ hội cổ truyền.
Lễ hội Cổ Loa còn gọi là lễ hội Bát xã Loa Thành được tổ chức vào ngày 6 tháng Giêng hằng năm, nhằm ca ngợi công đức vua An Dương Vương và các tướng lĩnh đã có công sáng lập nhà nước Âu Lạc, định đô ở Cổ Loa, xây thành, chống giặc, gìn giữ chủ quyền dân tộc, phát triển nền sản xuất, mở rộng đất nước.

Pho tượng Thánh tổ Hoàng đế An Dương – Bảo vật Quốc gia

Lễ hội Cổ Loa những năm 40 của thế kỷ XX (Ảnh 1)

Lễ hội Cổ Loa những năm 40 của thế kỷ XX (Ảnh 2)

Lễ hội Cổ Loa những năm 40 của thế kỷ XX (Ảnh 3)

Lễ hội Cổ Loa những năm 40 của thế kỷ XX (Ảnh 4)

Tương truyền “Bát xã Loa Thành” hay còn gọi “Bát xã hộ nhi” là 8 làng cổ thuộc khu vực Cổ Loa, khi An Dương Vương về đóng đô, xây thành đã giao cho 8 làng có nhiệm vụ phục vụ và bảo vệ triều đình. Tám làng cùng nằm trong phạm vi khu vực địa lý, không gian lịch sử - văn hóa, tham gia thực hành lễ hội và tín ngưỡng thờ cúng An Dương Vương.

Sơ đồ phân bố di sản văn hóa phi vật thể lễ hội Cổ Loa tại Bát xã Loa Thành

Gắn liền với lễ hội Cổ Loa là các phong tục, tập quán, làng nghề được cộng đồng lưu giữ và trao truyền từ đời này sang đời khác, trong đó tiêu biểu là: Tục ăn Sêu bà Chúa; tục khất keo làm quan đám, tục đãi dâu không đãi rể, nghề làm bún Mạch Tràng, bỏng Chủ...

Dâng lễ ngày ăn Sêu bà Chúa ngày 13/8 (Âm lịch) tại Am thờ công chúa Mỵ Châu

Khu di tích thành Cổ Loa là khu vực đa dạng, đặc sắc với ba hệ giá trị: Lịch sử - Nhân văn - Sinh thái, đã hòa quyện vào nhau thành một phức hợp thể cộng sinh độc đáo. Cộng đồng dân cư sinh sống tại Cổ Loa suốt bao đời nay là lực lượng chính chăm nom, gìn giữ khối di sản vật thể và phi vật thể của thành Cổ Loa xưa. Cổ Loa đã hòa nhập cùng Hà Nội và cả nước trong phong trào Toàn dân chung sức xây dựng Nông thôn mới, cùng chung tay từng bước thực hiện quy hoạch hướng tới tương lai. Diện mạo của Cổ Loa ngày càng thay đổi khang trang và hiện đại hơn trên cơ sở vẫn bảo lưu những giá trị truyền thống.

Nhà trưng bày Khu di tích Cổ Loa

Quy hoạch tổng thể bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị khu di tích Thành Cổ Loa (tỷ lệ 1:2000)

Cổ Loa ngày nay

Nguồn: Ban Quản lý Khu di tích Cổ Loa