Thành Cổ Loa được An Dương Vương xây dựng vào những năm đầu của Nhà nước Âu Lạc và là Kinh đô nước Âu Lạc (tồn tại từ năm 208 TCN đến năm 179 TCN). Thành Cổ Loa được xây dựng với quy mô lớn, là minh chứng về trình độ kỹ thuật quân sự cao của nền văn minh Việt cổ. Việc xây thành Cổ Loa không những gắn với xu thế phát triển của đất nước mà còn gắn với yêu cầu giữ nước, đó là sự kết hợp của Kinh thành với Quân thành và Thị thành.

Ảnh thành Cổ Loa và mật độ, tình hình phân bố các di tích Khảo cổ học, di tích Lịch sử-Văn hóa trong và ngoài thành

Cổ Loa – Kinh thành Năm 208 TCN, Thục Phán - thủ lĩnh của người Việt đã hợp nhất hai bộ lạc Tây Âu và Lạc Việt, lên ngôi, lấy hiệu là An Dương Vương, chọn Cổ Loa làm kinh đô của nước Âu Lạc.

Tượng An Dương Vương (1897) - Bảo vật quốc gia

Bà Chúa Mỵ Châu

Tượng tướng quân Cao Lỗ tại điếm xóm Chùa - Cổ Loa

Thần Kim Quy

Thành Cổ Loa có kết cấu “tam trùng thành quách”, trong đó thành Nội là nơi ở của vua và hoàng gia, thành Trung là các quan văn võ, quân đội ở; thành Ngoại dân chúng ở. Các vật liệu kiến trúc phát hiện được trong khu vực thành Nội (di tích đền Thượng) cho phép hình dung các quy mô kiến trúc lớn dạng cung điện, lầu gác của triều đình đã được xây dựng.

Vật liệu kiến trúc Âu Lạc: gạch, ngói âm dương Cổ Loa

Cổ Loa – Quân thành Thành Cổ Loa có quy mô, cấu trúc lớn đồ sộ, với ba vòng khép kín, chu vi lên tới 16.000m. Thành Nội hình chữ nhật, thành Trung và thành Ngoại là đường cong khép kín uốn lượn theo thế đất tự nhiên. Tường thành phía ngoài thẳng đứng, mặt trong dốc thoải. Trên 3 vòng thành có các ụ đất nhô ra ngoài gọi là “Hỏa hồi”.

Hình dáng ba vòng thành Cổ Loa với lũy cao- hào sâu, kiên cố và vững chắc

Tường thành Nội hình chữ nhật, chu vi khoảng 1.600m, được xây dựng theo bốn hướng chính: Nam, Bắc, Tây, Đông, nhưng chỉ mở cửa ở chính giữa tường thành phía Nam nhằm quản lý chặt chẽ sự ra vào.

Khai quật ụ hỏa hồi thành Nội năm 2014

Tường thành Nội hình chữ nhật, chu vi khoảng 1.600m, được xây dựng theo bốn hướng chính: Nam, Bắc, Tây, Đông, nhưng chỉ mở cửa ở chính giữa tường thành phía Nam nhằm quản lý chặt chẽ sự ra vào.

Khai quật thành và hào Thành Trung năm 2007

Tường Thành Ngoại là một vòng tường khép kín, chu vi khoảng 8.000m, lần theo những gò đống tự nhiên, nên không có hình dáng rõ ràng. Vòng thành Ngoại mở bốn cửa, trong đó cửa Nam chung với thành Trung.

Mặt cắt vách Đông Thành Ngoại năm 2012

Hệ thống Cửa thành Thành Ngoại và thành Trung đều mở 5 cửa, trong đó có một cửa chung ở phía nam, gọi là Trấn Nam Môn, hay Cửa Nam. Vòng thành Nội mở một cửa, hiện nay không còn, chỉ được biết qua truyền thuyết rằng cửa mở ở phía nam, thẳng cửa đình Cổ Loa. Hai bên cửa của các vòng thành đều dựng miếu để thờ thần và thờ các tướng lĩnh triều đình Âu Lạc (ngày nay còn 5 miếu cửa thành).

Miếu cửa Nam thành Trung và thành Ngoại năm 1988

Hệ thống Hào nước Cả ba vòng tường thành đều có hào nước bên ngoài, nối thông với sông Hoàng Giang, hệ thống Đầm Cả - Vườn thuyền, Ao Mắm tạo thành một “quân trấn”, có thể chứa hàng trăm chiến thuyền. Việc tạo dựng hệ thống hào nước bao quanh ba vòng thành, An Dương Vương đã biến Cổ Loa thành một thành trì quân sự vững chắc để chiến đấu chống giặc ngoại xâm.

Hào thành Trung

Ngoài ra, tương truyền còn có 72 gò đống và nhiều đoạn sông, lạch nước được lợi dụng và kết nối vào hệ thống lũy - hào Cổ Loa. Tiêu biểu là các địa danh như gò Cột Cờ, gò Đông Bắn, gò Đống Chuông, Ngự Xạ Đài, Vườn thuyền - Ao Mắm… vẫn còn cho đến ngày nay.

Gò Đống Chuông

Gò Đống Dân

Thành Cổ Loa được xây dựng công phu, ba vòng tường thành cao, hào nước sâu, chân thành được kè đá, vững chãi, trong thân thành có dải những lớp gốm dày mỏng khác nhau để chống sụt lở và xói mòn. Khoảng giữa các vòng thành và phía ngoài thành Ngoại có nhiều đoạn lũy, ụ đất dựa trên các đồi sót, thềm sót, đất cao được bố trí và sử dụng như những “công sự” phòng vệ.

Hào thành Trung

Cùng với các lớp thành hào kiên cố, thì vũ khí trang bị cho quân đội Âu Lạc có số lượng khổng lồ, chỉ tính lượng mũi tên đồng trong kho Cầu Vực đã có trên 1 vạn chiếc. Trong và ngoài thành Cổ Loa còn có cả hệ thống các xưởng đúc vũ khí, sản xuất số lượng lớn các loại vũ khí có chức năng khác nhau.

Các loại vũ khí trang bị cho quân đội: Mũi tên đồng ba cạnh Cổ Loa, các mang khuôn đúc và lẫy nỏ

Cổ Loa – Thị thành Hệ thống hào nước, ngoài việc cấp nước cho sinh hoạt, tưới tiêu cho nông nghiệp, đánh bắt thủy sản, mà còn là tuyến đường giao thông, giao thương, buôn bán, trao đổi phồn thịnh giữa cư dân Cổ Loa với các vùng khác mà tương truyền Đầm Cả - Vườn Thuyền, Ao Mắm - một “quân cảng” của Cổ Loa. Sông Hoàng Giang (sông Thiếp) nối liền với mạng lưới tứ giác sông (sông Hồng, sông Đuống, sông Cà Lồ, sông Cầu) mở ra con đường giao lưu quốc tế giữa trung tâm Cổ Loa (Kẻ Chợ) với khu vực bên ngoài.

Đầm Cả

Mạng lưới tứ giác nước

Cổ Loa là trung tâm kinh tế với nền nông nghiệp phát triển mạnh mẽ, đã dùng lưỡi cày đồng, trâu bò làm sức kéo, cho năng xuất cao, cùng với nghề luyện kim và giao dịch. Chợ Cổ Loa (chợ Sa) có từ thời An Dương Vương vẫn được duy trì đến ngày nay, là nơi trao đổi về hàng hóa, giao lưu văn hóa của cư dân Cổ Loa từ hàng ngàn năm nay.

Chợ quê Cổ Loa ngày nay

Cổ Loa là khu vực cư trú truyền thống của Người Việt cổ, cùng các thế hệ người Việt trải qua hàng ngàn năm, vẫn bảo tồn và gìn giữ được cảnh quan, hình thái của làng Việt truyền thống, như hệ thống các công trình kiến trúc tưởng niệm, nhà cổ, đường làng, cổng làng, ngõ xóm, cây đa, giếng nước, sân đình, các xóm, làng cổ, địa danh cổ, cùng các sinh hoạt văn hóa, truyền thuyết dân gian, phong tục, tập quán, hội hè, ẩm thực... hòa quyện lại, tạo nên một không gian văn hóa đặc sắc của Cổ Loa.

Đền Thượng

Đường làng Cổ Loa xưa năm 1913

Hát ca trù tại đền Thượng

Với công lao to lớn của đức vua An Dương Vương, các triều đại phong kiến Việt Nam đã phong thần và ban sắc cho dân làng Cổ Loa được lập đền, đình và đời đời phụng thờ.

Đền Thượng thờ vua An Dương Vương, tương tuyền xưa có cung thất của nhà vua

Đình Ngự Triều Di Quy, tương truyền được dựng trên nền cung điện thiết triều của An Dương Vương và Ngô Quyền.

Sắc phong ngày 24 tháng 7 năm Cảnh Hưng thứ nhất (1740)

Cảnh quan, hình thái của làng Việt truyền thống vẫn còn có thể nhận thấy thông qua hệ thống các công trình kiến trúc của làng Cổ Loa. Giếng làng cùng với những nếp nhà cổ, cây đa, giếng nước, sân đình chính là nơi chứng kiến bao sự kiện của làng, xóm, từ thế hệ này qua thế hệ khác.

Giếng làng tại điếm xóm Chùa

Cổng nhà xóm Chùa – Cổ Loa

Ngôi nhà gỗ truyền thống tại Cổ Loa

Tương truyền “Bát xã Loa Thành” hay còn gọi “Bát xã hộ nhi” là 8 làng cổ thuộc khu vực Cổ Loa, khi An Dương Vương về đóng đô, xây thành đã giao cho 8 làng có nhiệm vụ phục vụ và bảo vệ triều đình. Tám làng cùng nằm trong phạm vi khu vực địa lý, không gian lịch sử - văn hóa, tham gia thực hành lễ hội và tín ngưỡng thờ cúng An Dương Vương.

Sơ đồ phân bố không gian văn hóa tại Bát xã Loa Thành

Làng Cổ Loa

Cổ Loa là kinh đô và là trung tâm văn hóa, chính trị, quân sự, kinh tế của nhà nước Âu Lạc dưới thời vua An Dương Vương

Đền Thượng

Làng Mạch Tràng

Làng Mạch Tràng là nơi đặt kho lương thực của vua An Dương Vương và là trường học quốc gia dưới thời vua Ngô Quyền.

Đình Mạch Tràng

Làng Cầu Cả

Nơi đây là một trong tám trấn bảo vệ thành Cổ Loa từ phía ngoài do tướng quân Lý Tâm Viễn trấn giữ. Theo dân gian giải thích, sở dĩ có tên là Cầu Cả vì thôn nằm ngay cạnh sông Hoàng Giang xưa nơi đây có cầu bắc qua sông (Cầu Tháng Năm - Ngũ Nguyệt Kiều)

Đình Cầu Cả

Làng Thư Cưu

Làng Thư Cưu nằm trên vùng đất cao ở phía đông bắc Thành Cổ Loa. Thời Âu Lạc, Thư Cưu là khu vực vô cùng quan trọng, nơi binh thư đầu trận, tướng quân Cao Lỗ đóng tại đây.

Đình Thư Cưu

Làng Văn Thượng

Làng Văn Thượng là Tây cung, nơi Cao Vũ Thần hay Cao Vũ Hiền (em tướng quân Cao Lỗ) đóng giữ.

Đình Văn Thượng

Làng Ngoại Sát

Tương truyền làng Ngoại Sát là làng được vua An Dương Vương trao quyền giám sát, kiểm soát, không ai được phép tự tiện vào thành và là nơi để trừng phạt những người phạm tội. Đây là vùng đất hết sức quan trọng bảo vệ phía Tây thành Cổ Loa.

Đình Ngoại Sát

Làng Sằn Giã

Sằn Giã từng là nơi đúc tên đồng 3 cạnh Cổ Loa và là nơi Tướng quân Cao Vũ Lân đóng tại đây

Nhà văn hóa thôn Sằn

Làng Đài Bi

Đài Bi là đài quan sát phía bắc kinh thành Cổ Loa, là vọng gác số 6 của vua Thục An Dương Vương, nơi đây còn là nơi luyện võ của tướng sĩ trong triều đại Thục An Dương Vương

Đình Đài Bi

Lễ hội Cổ Loa còn gọi là lễ hội Bát xã Loa Thành, được tổ chức vào ngày 6 tháng Giêng hằng năm, nhằm ca ngợi công đức vua An Dương Vương và các tướng lĩnh đã có công sáng lập nhà nước Âu Lạc, định đô ở Cổ Loa, xây thành, chống giặc, gìn giữ chủ quyền dân tộc, mở rộng sản xuất, phát triển đất nước.

Lễ hội Cổ Loa xưa

Gắn liền với lễ hội Cổ Loa là các phong tục, tập quán được cộng đồng lưu giữ và trao truyền từ đời này sang đời khác, trong đó tiêu biểu là: Tục ăn Sêu bà Chúa; tục khất keo làm quan đám, tục đãi dâu không đãi rể…

Quan đám dâng lễ xin “nhập tịch” (vào đền) (ngày 14/12 Âm lịch) tại đền Thượng.

Dâng lễ ngày ăn Sêu bà Chúa (ngày 13/8 Âm lịch)

Bên cạnh, những nghề gắn với sự kiện thời kỳ An Dương Vương và nước Âu Lạc: Làm bún (làng Mạch Tràng), làm Bỏng chủ (làng Cổ Loa), còn có những nghề thủ công điển hình, giống như bao làng quê vùng đồng bằng Bắc Bộ: Nấu rượu, làm bánh đa, đóng gạch ngói, thêu ren, dệt thảm, đan lát… Ngày nay, nhân dân Cổ Loa vẫn gìn giữ khối di sản khổng lồ đã tạo nên bức tranh thôn quê nhiều màu sắc mà vẫn mộc mạc và yên bình.

Một gia đình làm bún truyền thống tại Cổ Loa

Làm Bỏng Chủ tiến vua

Nghề làm bánh đa

Khu di tích quốc gia đặc biệt Cổ Loa nơi hội tụ và kết tinh những giá trị tiêu biểu về lịch sử và văn hoá mấy nghìn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc. Các dấu vết vật chất hiện còn, đặc biệt là tòa thành cổ độc đáo; các đi chỉ khảo cổ; các công trình kiến trúc nghệ thuật; cùng với các nghi lễ/lễ hội, phòng tục, tập quán, làng nghề, cảnh quan làng, xã nông thôn, kết quyện trong các câu chuyện truyền thuyết vang dội, đã tạo nên một Cổ Loa không chỉ mang đậm dấu ấn lịch sử về một đô thị thời cổ đại - một nền văn minh (văn hoá) của Việt Nam - Văn minh Sông Hồng, mà còn hài hòa, mộc mạc trong không gia văn hóa cảnh quê đặc sắc. Với những dấu ấn về lịch sử và văn hóa, Khu di tích quốc gia đặc biệt Cổ Loa xứng đáng được đề xuất xây dựng hồ sơ khoa học trình UNESCO công nhận là di sản thế giới.

Phối cảnh Quy hoạch thành Cổ Loa